Tessera BV   

Syntaxis en Semantiek

Vertalen is meer dan alleen maar een aantal woorden in de brontaal omzetten naar gelijkwaardige woorden in de doeltaal, waarbij wellicht sprake is van herschikking van de woordvolgorde om aan grammatica-regels te voldoen. Bij een goede vertaling gaat het niet om gelijkwaardigheid tussen de brontekst en de doeltekst, maar om gelijkwaardigheid tussen de betekenis van de teksten in de brontaal en de doeltaal.

De afzonderlijke woorden en hun grammaticale combinaties zorgen voor de zogeheten syntactische laag. De syntax is de drager van de betekenis, het middel om die uit te drukken. Daarboven bevindt zich een meer abstract niveau van betekenissen en concepten, de semantische laag. De taak van de vertaler is nu om de betekenis van de syntax uit de brontekst te halen, en de semantiek ervan op een natuurlijke manier weer te geven in de doeltaal.
De blauwe pijlen in het rechterschema geven dit proces weer.

Een grammaticale vergissing betekent niet noodzakelijkerwijs het verdwijnen van de betekenis: niet-moedertaalsprekers zijn moeiteloos in staat in hun tweede of derde taal te communiceren. Een enkele zin kan ook op meerdere manieren uitgelegd worden: syntax die twee semantische alternatieven oplevert. Hier is duidelijk sprake van dubbelzinnigheid: de vertaler ziet één alternatief, terwijl de schrijver doelde op een ander alternatief. Het kan ook met opzet worden gedaan om een grappig effect te krijgen - humor die bij de vertaling verdwijnt, behalve in die enkele gevallen waarin de dualiteit van de betekenissen onderling kan worden overgenomen.



De fout: uitsluitend syntax

Het voorbeeld aan de rechterkant is een oude bekende en bevat natuurlijk wat schooljongenshumor. Maar ondanks de overdrijving, is het probleem wel duidelijk: letterlijk vertalen, elk woord op syntactisch niveau, is onjuist. De paarse pijl laat een correcte zin in de doeltaal zien, maar met een totaal andere betekenis.
De vertaler moet gebruik maken van de semantische laag erboven (de blauwe pijlen in het derde schema).

In veel gevallen werkt de syntactische methode wel, en dat geldt in het bijzonder voor eenvoudige feitelijke zinnen en voor talen uit dezelfde groep. Het wil echter nog niet zeggen dat de vertaling ervan correct is!

Machinale vertaling

Dit is ook het grote gebied waarin machinale vertalingen op den duur verdwijnen, in de nabije toekomst. Geautomatiseerde systemen zijn steeds meer in staat om 'ruwe' woorden om te zetten, en ook pogingen om redelijke zinnen in de doeltaal voort te brengen zullen snel een beter resultaat opleveren. Maar het zal wel heel lang duren voordat men de menselijke aanpak, waarbij gebruikt wordt gemaakt van de semantische laag, zal kunnen evenaren.



Onderling verbonden talen

Vreemd genoeg treedt dit probleem juist op wanneer de brontaal en doeltaal nauw met elkaar verbonden zijn. Tessera is gevestigd in Nederland en heeft twee medewerkers met Engels als hun moedertaal, dus de combinatie Nederlands naar Engels is vanzelfsprekend ons hoofdgebied. Gewoonlijk werkt puur syntactisch vertalen min of meer goed bij 2 nauw verwante talen. Hierdoor worden veel Nederlandse opdrachtgevers misleid, waardoor ze niet beseffen dat de semantische laag onmisbaar is (of zelfs bestaat), of waardoor ze verwachten dat een letterlijke vertaling mogelijk is en juist, en waardoor ze denken (vaker dan ons lief is) dat zij beter Engels spreken dan wij.

Wanneer je bijvoorbeeld vertaalt vanuit het Nederlands naar het Chinees, zit er bijna niet anders voor je op dan het goed te doen.

De zinsstructuur

Een soortgelijk probleem kan optreden op zinsstructuurniveau (jammer genoeg voor ons komt het vaak voor bij vertalingen van het Nederlands naar het Engels): Engelse zinnen kennen meerdere zinsstructuren die dezelfde betekenis hebben. "This year, we made a profit of five million dollars", of "We made a profit of five million dollars this year." Beide zinnen zijn goed. In het Nederlands echter wordt gewoonlijk de eerste structuur gebruikt, in het Engels de tweede - tenzij je misschien een verandering ten opzichte van voorgaande jaren wil benadrukken. Maar het is heel eenvoudig en verleidelijk om de Nederlandse structuur in het Engels te willen behouden. Als je dat een paar keer doet is dat in orde, maar doe je dat tien keer achter elkaar, dan zal het gevolg zijn dat de tekst al gauw 'vertaald' lijkt.